DİKKAT EKSİKLİĞİ VE HİPERAKTİVİTE

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu

' Berk 7 yaşında. Çalışan bir anne babanın tek çocuğu. Ofise ilk geldiklerinde anne babayla görüşme yapılırken Berk, etraftaki rengarenk kalemlerle ilgileniyor, kalemi bırakıp biblolara yöneliyor, zaman zaman konuşmaların arasına giriyor, sürekli kıpır kıpır yerinde duramıyor. Kendisi hakkında konuşulurken sizi dinlemediğini zannettiğiniz Berk bir anda 'Hayır anne o olay öyle olmadı’ çıkışı yapıyor. Anne baba ödev yaptıramadıklarını, ödevin başına oturduktan kısa bir süre sonra ödevi bıraktığını, başka şeylerle uğraştığını, bahaneler ürettiğini, ders başarısının düşük olduğunu, gerek mahalle gerek okulda arkadaşlarıyla iyi ilişkiler kuramadığını ve genelde dışlandığını, öğretmenin ise ders dinlemediğini , bedensel olarak sınıfta olduğunu ama zihninin sınıfta olmadığını daldığını, etraftaki başka şeylerle uğraştığını söylediğini belirttiler. Anne baba olarak kendilerini çaresiz hissettiklerini ve ne yapacaklarını nasıl davranacaklarını bilemediklerini, bazen tartışmaların yaşandığını ev huzurunun bozulduğunu belirtmelerinin ardından Berk test odasına alındı. Gerekli testler ve çalışmalar yapıldıktan sonra Berk’in sorununun birçok ailede görülen Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) olduğu anlaşıldı.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) Nedir?

Dehb’in temel özelliği dikkat süresinin kısalığı, odaklanamama, denetim yetersizliğine bağlı davranışsal ya da bilişsel düzeyde atak ve hareketliliktir. Erkeklerde görülme sıklığı kızlara oranla 3 kat daha fazladır.

Çocuğumda DEHB var mı?

Dehb’li bireyler dikkati toplama, sakin durma ve dürtülerini kontrol etmede sıkıntı yaşarlar. Genel olarak öfkeli ve huzursuz görünürler. Okulda , mahallede, serviste…vs sosyal ilişkileri iyi değildir. Uzun süreli arkadaşlıklar kuramazlar. Kendilerini anlaşılmamış, yalnız hissederler.

Birçok anne baba çocuğum saatlerce televizyonun, bilgisayarın başında dikkati dağılmadan durabilmekte bu nasıl oluyor demektedir. Evet bu doğrudur. Kişinin sevdiği şeylere karşı dikkat eksikliği söz konusu değildir. Belirtiler sadece görev ve sorumluluk alanında görülmektedir.

Amerikan Psikiyatri Birliği’ne göre;

Dikkatsizlik Belirtileri

1. Genellikle ayrıntılara özel bir dikkat gösteremez ya da okul derslerinde, işte ya da diğer aktivitelerde dikkatsizlik hataları yapar.
2. Genellikle ödev ya da oyun faaliyetlerinde dikkatini sürdürmede zorlanır.
3. Genellikle doğrudan ona konuştuğunuzda dinlemiyor gibidir.
4. Genellikle talimatları izlemez ve okul ödevlerini, iş ortamındaki sıradan işleri yapmada ya da görevlerini yerine getirmede zorlanır (nedeni zıtlaşma davranışı ya da talimatları anlayamama değildir).
5. Genellikle görev ve aktivitelerini organize etmede zorlanır.
6. Genellikle zihinsel gücün sürekli korunmasını gerektiren görevlerden kaçınır, bu tür işlerden hoşlanmaz ve katılmada isteksizdir (okul ödevi ya da ev ödevi gibi).
7. Ödevler ya da aktiviteler için gerekli olan eşyalarını genellikle kaybeder (örn; oyuncaklar, okuldan verilen ödev, kalemler, kitaplar ya da araç gereçler)
8. Dış uyarıcılar kolaylıkla dikkatini dağıtabilir.
9. Günlük aktivitelerini gerçekleştirmeyi genellikle unutur.

Hiperaktivite/Dürtüsellik Belirtileri

1. Genellikle elleri ayaklarını sürekli oynatır ya da oturduğu yerde kıpırdayıp durur.
2. Sınıfta ya da oturur durumda durması gereken diğer ortamlarda yerinden kalkar.
3. Uygun olmayan ortamlarda genellikle abartılı bir biçimde sağa sola koşar ya da tırmanır (ergenler ve erişkinlerde, bu durum öznel huzursuzluk duygularıyla sınırlı olabilir).
4. Genellikle boş zamanlarında aktiviteler ya da oyunlarla sakin bir halde meşgul olmada zorlanır.
5. Sürekli “gidecekmiş gibi”dir ya da hep “motor takılmış gibi” hareket eder.
6. Genellikle aşırı konuşur.
7. Genellikle daha soru tamamlanmadan hemen yanıt verir.
8. Genellikle sırasını beklemede zorlanır.
9. Genellikle başkalarının sözünü keser ya da müdahale eder.

DEHB Tipleri

Bir veya daha fazla temel belirtinin (dikkatsizlik, hiperaktivite/dürtüsellik) baskınlığına bağlı olarak, üç DEHB tipi tanımlanmıştır.

· Dikkatsizliğin Önde Geldiği Tip: Eğer 6 veya daha fazla dikkatsizlik belirtisi (ancak 6'dan daha az hiperaktivite/dürtüsellik belirtisi) en az 6 ay süreyle devam etmişse. Bu tip, dikkat eksikliği bozukluğu ya da DEB olarak da bilinmektedir.

· Hiperaktivite-Dürtüselliğin Önde Geldiği Tip: Eğer 6 veya daha fazla hiperaktivite-dürtüsellik belirtisi (ancak 6'dan daha az dikkatsizlik belirtisi) en az altı ay süreyle devam etmişse.

· Bileşik Tip: Eğer 6 veya daha fazla dikkatsizlik belirtisi ve 6 veya daha fazla hiperaktivite-dürtüsellik belirtisi en az altı ay süreyle devam etmişse. Bu, çocuklarda ve ergenlerde en sık görülen DEHB tipidir.

DEHB ve İlaçla Tedavi

Öncelikli olarak belirtilmelidir ki, DEHB tedavisinde kullanılan ilaçlar yüzde yüz etkili olmayabilirler (Sherman, 2002). Örneğin, ritalin, concerta, daytrana gibi ilaçların ana maddesi olan metilfenidatın, okul öncesi çocuklarda etkili olmayabileceği yapılan çalışmalarda gösterilmiştir (Alper, 2007). Diğer yandan, DEHB tedavisinde kullanılan ilaçların DEHB belirtilerini baskılamada etkili olduğu durumlarda bile, diğer bir deyişle DEHB’li çocuğun konsantrasyonunu arttırıp sakinleştirdiği halde, düşünsel kapasitesini ve akademik performansını arttırmadığı, dolayısı ile uzun vadede çocuğun öğrenmesine katkıda bulunmadığı araştırmalar ile gösterilmiştir (Safer, 2004).

Amerikan Psikiyatri Birliği’nin (1989) belirttiğine göre, DEHB tedavisinde kullanılan psikostimülanlar ile kokain ve amfetaminler, nöro-farmakolojik olarak benzer bir yapıya sahiptirler. Diğer bir deyişle, DEHB tedavisinde kullanılan ilaçlar kokain ile aynı etkileri ve yan etkileri göstermektedirler (Breggin & Breggin, 1995). Bu yüzden, DEHB ilaçları da özellikle gençlerde, kokain veya amfetaminlerin sebep olduğu gibi, bağımlılıklara (gerek DEHB ilaçlarına, gerekse diğer bağımlılık yaratan maddelere) sebep olabilmektedirler. DEHB ilaçlarının etki süresi geçtiğinde – ki psikostimülan ilaçlar akşamları etki süresi bitecek şekilde tasarlanmış ilaçlardır – kişiler, yoksunluk (withdrawal) belirtileri göstermektedirler. Bu belirtiler, ilacı almadan öncekinden daha şiddetli olacak şekilde dikkatsizlik, yorgunluk, geçimsizlik ve depresif belirtiler olarak ortaya çıkabilmektedirler.

Baş ağrısı, iştah kaybı (hatta anorexia), büyüme bozuklukları, duygusal hassaslıklar (kolay ağlama gibi), geçimsizlik, tikler, uyku bozuklukları, karaciğer problemleri, uyuşukluk/halsizlik (Breggin & Breggin, 1995), tansiyon bozuklukları ve kalp problemleri (Splete, 2004) kendini garip hissetme, halüsinasyonlar (NIMH, 2003) ve merkezi sinir sistemi hasarı (Bethesda, 1998). Bütün bu yan etkilere ilave olarak, metilfenidat’ın (ritalin) kanserojen etkiler gösterilebileceği de belirtilmiştir (Epstein, 2001). Ayrıca, DEHB tedavisinde kullanılan ilaçları tüketen çocuk ve gençlerin daha az konuştukları ve daha az sosyal ilişkiye girdikleri gözlemlenmiştir (Sherman, 2002). Bu durum, zaten sosyal alanda problemler yaşaması olağan olan DEHB’li kişilerin durumunu daha da zorlaştırabilir.

Araştırmalar, DEHB ilaçlarının uzun dönemli nörolojik etkilerinin olumsuz olabileceğini göstermiştir (Advokat, 2007). Dopamin nörotransmitter’ının yetersizliğinin DEHB belirtilerinin ortaya çıkısında önemli rol oynadığı bulunmuştur (Swanson ve ark., 2000). Advokat ve arkadaşları (2007), araştırmalarında dopamin geni taşıyıcılarının ilaç kullanımı sonucunda azaldığını göstermişlerdir. Shaw (1992) ilaç kullanımının kişiye özgü bilişsel yapıyı bozabileceği ve işlevsel olmayan bir bilişsel yapıya neden olabileceğini söyleyerek, ilaç kullanımına karşı çıkmıştır.

DEHB ve Alternatif Tedaviler

DEHB tedavisinde diyet değişikliğinden, neurofeedback tedavisine, vitamin ve mineral desteğinden egzersiz programlarına kadar pek çok alternatif yöntemin etkili olduğu bilinmektedir (Baumqaertel, 1999). DEHB karakteristikleri gösteren kişiler şeker ve yiyeceklere konan katkı maddelerine karşı duyarlı olduklarından (NIMH, 2003), bu maddelerin diyetten elimine edilmesi ve yeni bir diyet programı yapılması tavsiye edilmektedir. Bazı vitaminler (özellikle B vitaminleri) ve minareller (magnezyum gibi) diyete dahil edildiğinde iyi sonuçlar verebilir. Düzenli egzersizin, hem hiperaktivite belirtilerinin azalmasına, hem de kişinin sosyalleşmesine katkıda bulunduğu saptanmıştır (Lullo, & Van Puymbroeck, 2006).

Öte yandan, DEHB’nin ilaç kullanılmaksızın; sadece psikoterapi ile tedavi edilebildiği araştırmacılarca gösterilmiştir. DEHB tedavisinde kullanılabilecek psikoterapi tekniklerinden ilki ahenk [coherence] terapisidir. Ahenk terapisinin yöntemleri ile, kişinin bilincinde olmadığı bilgi yapıları değiştirilerek, DEHB belirtileri de dahil olmak üzere pek çok semptomatik davranış tedavi edilebilmektedir (Toomey & Ecker, 2007). Buna benzer bir şekilde, Leuzinger-Bohleber, Staufenberg ve Fischmann (2007) psikanaliz ile DEHB’nin başarılı bir şekilde iyileştirilebileceğini savunmuş ve psikanalizi ilaç ile tedaviye alternatif olarak önermişlerdir. Bilişsel-davranışsal terapinin ilke ve tekniklerinin geliştirilmesi ile ortaya çıkmış olan meta-bilişsel terapi de DEHB tedavisinde başarılı sonuçlar göstermiş bir terapi şekli olarak karşımıza çıkmaktadır (Solanto, Marks, Mitchell, Wasserstein, & Kofman, 2007). Bazı DEHB belirtilerinin tedavisinde yardımcı olduğu gösterilen diğer bazı yöntemler de şu şekilde sıralanabilir: sosyal beceri eğitimi, ebeveyn becerileri eğitimi ve DEHB koçluğu (NIMH, 2003).

PLAY ATTENTİON VE DEHB

NASA ( Amerika Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi) patentli ve 1994’ten beri tüm dünyada uygulanan Play Attention(dikkat oyunları) yöntemi ülkemizde ve Konya’mızda da uygulanmaktadır.

NEDİR PLAY ATTENTİON?

Bilgisayar, dikkat problemleri için geliştirilmiş beyin frekanslarıyla çalışan üç boyutlu oyunlar ve kola takılan bir cihazdan oluşan bir sistemdir. Kola takılan cihaz kol sinir hücrelerinden beyin frekanslarını bilgisayara aktarmakta ve uygulanan kişi mause ya da klavye herhangi bir nesne kullanmadan ekrandaki görevleri yerine getirmeye çalışmaktadır.

Hiçbir yan etkisi bulunmayan Play Attention dikkat problemleri, hiperaktivite, içe yönelim problemleri ve uyum becerilerinde bireyin en üst düzey performansa ulaşmasını sağlayan 4 yaşından büyük çocuk ergen yetişkin her bireye uygulanabilen bir yöntemdir.

İÇERİĞİNDE NELER VAR?

Play Attention 5 temel kategoriden oluşmaktadır. Bunlar dikkat dayanıklılığı, görsel takip becerisi, görev zamanı, kısa süreli hafıza ve ayrımcı işlemdir.

Dikkat Dayanıklılığı : Bireyin uğraşılarıyla ilgili sürenin maksimum seviyeye ulaşmasını hedefleyen kategoridir.

Görsel Takip Becerisi : Bireyin görsel ve işitsel takip edebilme becerilerini geliştirir.

Görev zamanı : Bireyin uğraştığı işlerle ilgili başlayıp bitirebilme, sonunu getirebilme becerisini geliştirir

Kısa süreli Hafıza : Dikkat problemleri olan bireylerin en büyük sıkıntılarından birisi bilgiyi hafızada tutamamak yani öğrenmenin zor gerçekleşmesidir. Bu kategori bireyin hafızasını geliştirir.

Ayrımcı İşlem : Kişinin önünde yapması gereken bir iş varken (örneğin testi çözme esnası) sadece önündekine odaklanmasını ve dışarıdan gelen farklı uyaranları ekart edebilme becerisini geliştirmeyi sağlar.

71 DEHB tanısı almış veya kriterleri taşıyan ortalama her birinin 25 seansı olan bireyler üzerinde yapılan çalışma sonucunda

%85.9’nun dikkat problemleri azaldı

%77.5’nin hiperaktivitesi azaldı

%76.1’nin içe yönelim problemleri azaldı

%49.3’nin uyum becerileri arttı.

Aileler ne yapmalı?

Öncelikle çocuğunuzu iyi tanımalısınız

Çocuğunuzun güçlü ve zayıf yönlerini gözlemlemelisiniz. Bunun için mutlaka gözlem çizelgesi tutunuz.

Çocuğunuzla güzel iletişim kurunuz. Ne söylediğinizden ziyade nasıl söylediğinize odaklanınız

Öğretmenin çocuğunuz hakkındaki gözlemlerini önemseyiniz ve sürekli işbirliği halinde olunuz

Anne baba olarak ortak tutum ve kararlar alınız, bir gün hayır dediğiniz davranışa diğer gün evet demeyiniz

Çocuğunuza yapabileceği üstesinden gelebileceği sorumluluklar veriniz

Onu olduğu gibi kabullenin, hayalinizdeki çocuk yerine olan çocuğu geliştirmeye çalışın

Güçlü ve olumlu özelliklerini vurgulayın, yapma etme ne kadar yaramazsın…vs gibi sürekli olumsuz yönlerini vurgulamaktan kaçının

Dehb’li çocuklarda dikkat edilmesi gereken en önemli konulardan biri benlik saygılarını artırmayı destekleyici yaklaşımda bulunmaktır. Bu çocuklar çevrelerinde genelde saygı duyulmaz, dışlanır. Bunun içinde haftalık çocuğa ve ailenize özel kaliteli zaman etkinlikleri uygulayın. Diğer çocuklarla nasıl ilişki kuracağı konusunda ona koçluk yapın

Bir uzmandan mutlaka destek alın.

Aile eğitim seminerlerine, sosyal beceri geliştirme programlarına katılın ve kendinizi geliştirin

Son olarak sabırlı olmalısınız. DEHB birkaç günde ya da birkaç ayda üstesinden gelinebilen bir problem değildir.

Soru ve sorunlarınız için : [email protected]

www.pozitifhayatmerkezi.com